Przejęcie miasta przez Prusy w 1793 roku w wyniku II rozbioru Polski wpłynęło na jego rozwój urbanistyczny. Nowe władze szybko przystąpiły do prac planistycznych i budowlanych, mających zmienić oblicze Poznania. Wzorem dla nich były oświeceniowe koncepcje zabudowy miejskiej zrealizowane wcześniej m.in. w Poczdamie i Charlottenburgu, które odcinały się od średniowiecznego modelu miasta. Kluczowym czynnikiem decydującym o rozbudowie miasta był też wielki pożar z 1803 roku.
Przystąpiono do częściowego zniesienia dawnych fortyfikacji, włączono w obręb miasta szereg okolicznych miejscowości, a przede wszystkim wytyczono nowy układ urbanistyczny – Nowe Miasto, na zachód od dotychczasowego miasta średniowiecznego. Zaprojektowane zgodnie z najnowszymi ówczesnymi wzorcami, miało przyciągnąć nowych mieszkańców. Bardzo ważnym jego komponentem była zieleń miejska i projektowanie przestrzeni publicznych o funkcjach rekreacyjnych.
Na ilustracji Plan Miasta Poznania z 1803, ze zbiorów Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz
Spis treści
Konieczność rozbudowy miasta była jednym z pierwszych wyzwań, z jakimi mierzyły się władze zaborcze. Potrzebne było stworzenie nowych domów dla mających sprowadzić się do Poznania urzędników i wojskowych. Na miejsce rozbudowy miasta wybrano obszary leżące na zachód i południowy zachód od miasta lokacyjnego. Był to teren suchy i położony stosunkowo wysoko, więc uznano go za „zdrowy” i niezagrożony powodziami. Zaplanowano tu nową dzielnicę reprezentacyjno-mieszkaniową. Działania te wpisywały się w postępujący w całej Europie proces odnowy starych miast. Poznań (obok Kalisza) stał się pierwszym w tej części kontynentu przykładem nowoczesnych reform urbanistycznych.
Pożar z 1803 roku
O tym, że zagrożenie pożarowe było realne, przekonali się mieszkańcy Poznania w 1803 roku, gdy potężny żywioł spustoszył północno-wschodnią część miasta, niszcząc dzielnicę żydowską i okolice kościoła dominikanów.
Po tej tragedii dokonano reorganizacji tego obszaru. Zamiast wąskich zaułków wytyczono nowe, szersze ulice, dokonano nowego podziału na parcele budowlane (zmniejszając jednocześnie ich liczbę, co zmusiło wielu dotychczasowych mieszkańców do przeprowadzki w inne części miasta). Śladem po tragicznych wydarzeniach jest obecny wygląd ulicy Żydowskiej, która swoją pierwotną szerokość zachowała jedynie na krótkim odcinku sąsiadującym ze Starym Rynkiem. Pozostała jej część jest znacznie szersza, ponieważ została na nowo wytyczona po pożarze.
Plan ze zbiorów Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
Aleje
Centralną częścią projektu rozbudowy miasta była reprezentacyjna aleja oraz przylegający do niej plac (obydwa otrzymały imię króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III). Ulice wychodzące z dwóch przeciwległych krańców alei stanowiły połączenie z dotychczasowym miastem. Ta centralna część założenia była otoczona przez regularną siatkę ulic i mniejszych placów. Nowa dzielnica została zaplanowana jako przestrzeń o funkcjach mieszkalnych i reprezentacyjnych.
Fot. J. Tritt
Rozbiórka fortyfikacji miejskich
Jednym z pierwszych działań podjętych przez nowe władze było rozpoczęcie procesu rozbiórki miejskich fortyfikacji, zasypanie fos i wyrównanie terenu. Jako pierwszy zlikwidowano zachodni odcinek obwarowań pomiędzy bramami Wroniecką i Wrocławską. Dało to możliwość rozbudowy miasta w tym kierunku.
Na ilustracji z przełomu wieków widać mury miejskie w trakcie rozbiórki, jeszcze częściowo zasłaniające widok na stare miasto od strony nowo wytyczonej części miasta. # bezpieczeństwo
Na ilustracji obraz autorstwa Karola Albertiego, Widok z ul. Wilhelmowskiej w kierunku Starego Miasta (1798, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu)
Brama Wrocławska
Mimo rozbiórki fortyfikacji, zachowane zostały bramy do miasta. W przypadku Bramy Wrocławskiej dokonano nawet jej przebudowy. Bramy i rogatki miejskie utraciły wówczas dotychczasową funkcję obronną. Miały natomiast znaczenie jako miejsce pobierania opłat celnych, dlatego stanowiły ważny element w przestrzeni miasta.
